Hội bài chòi 

  Bài chòi là một trong những loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian mang tính sáng tạo ngẫu hứng độc đáo, có từ lâu đời của nhân dân các tỉnh Trung Bộ, trong đó có vùng đất Quảng Trị.

  Bắt nguồn từ trò chơi đánh bài chòi thường được tổ chức vào dịp đầu xuân, các câu hô tên quân bài trong trò chơi dần phát triển thành các tiết mục hát, diễn xướng dân gian có thể biểu diễn độc lập và trở thành nghệ thuật sân khấu bài chòi. Đánh bài chòi là trò chơi mà người chơi ngồi trong các chòi tre để chơi bài. Người dẫn dắt trò chơi – người chạy bài, gọi là anh/ chị hiệu, cầm một ống tre đựng 30 thẻ bài sẽ rút con bài ra rồi hô tên con bài đó. Ngoài ra, còn có một bộ gồm 10 thẻ bài, trên mỗi thẻ có 3 quân bài, tương ứng với 30 quân bài trong bộ bài anh/ chị hiệu cầm được bán cho những người chơi ngồi trong 10 chòi, mỗi chòi 1 thẻ. Người chơi ở chòi nào có thẻ bài trùng với 3 quân bài anh/ chị hiệu rút được và “hô thai” (xướng tên con bài) thì xem như thắng cuộc. Người hiệu sẽ hát lên một câu có liên quan tới tên con bài để hô thai, những câu hát lên được gọi là câu hô thai. Các câu hô thai luôn biến đổi tuỳ theo tài nghệ của người hô để tránh sự nhàm chán. Đó là những câu ca dao, tục ngữ, những câu hát tự sáng tác, những tích trò, câu chuyện,... giản dị, mộc mạc, hồn nhiên mang ý nghĩa giáo dục về đạo đức, nhân cách, lối sống, thể hiện tâm tư, tình cảm và cuộc sống sinh hoạt của người dân Quảng Trị. Ví dụ:

Xướng về con Gối:

Đêm nằm nghe vạc kêu sương,

Xuân về lòng nhớ người thương chung tình.

Xướng con Nghèo:

Ạ ơi ờ, chàng ơi ai vẹ cho chàng

Lá xanh rụng xuống lá vàng trên cây

Ờ ơ ờ chừ cây khô xuống nước cũng khô

Phận nghèo mà đi tới nơi mô cũng nghèo.

Con Ngủ:

Tham chi cờ bạc anh ơi,

Đêm đi ngày ngủ mọi người cười cho.

Con Xơ:

Cươi6 eng ba năm răng khôông chộ eng xuốc

Tréc11 nọ sáu tháng răng khôông chộ eng chùi

Trọ eng dư cục bùi nhùi

Ra hò nhân ngãi với tui răng rồi.

Con Gà:

Con chim ăn đồng nội,

Con gà gáy tại cội cầu đôi.

Ôi thôi rồi duyên mãn tình hồi.

Ai có điều chi thì phân đi nói lại kẻo trời rạng đông.

  Xướng về con Gối: Đêm nằm nghe vạc kêu sương, Xuân về lòng nhớ người thương chung tình. Xướng con Nghèo: Ạ ơi ờ, chàng ơi ai vẹ cho chàng Lá xanh rụng xuống lá vàng trên cây Ờ ơ ờ chừ cây khô xuống nước cũng khô Phận nghèo mà đi tới nơi mô cũng nghèo. Con Ngủ: Tham chi cờ bạc anh ơi, Đêm đi ngày ngủ mọi người cười cho. Con Xơ: Cươi6 eng ba năm răng khôông7 chộ8 eng9 xuốc10 Tréc11 nọ sáu tháng răng khôông chộ eng chùi Trọ12 eng dư13 cục bùi nhùi Ra hò nhân ngãi14 với tui răng rồi. Con Gà: Con chim ăn đồng nội, Con gà gáy tại cội cầu đôi. Ôi thôi rồi duyên mãn tình hồi. Ai có điều chi thì phân đi nói lại kẻo trời rạng đông.

  Nhạc cụ sử dụng trong trình diễn bài chòi là những nhạc cụ thông dụng như: trống, đàn nhị, đàn bầu, kèn, sanh... và nhạc công là những người nông dân chân chất. Các làn điệu quen thuộc như xuân nữ, xằng xê, cổ bản... phù hợp với các điệu hò người hô thai thể hiện.

  Vì vậy, có thể nói bài chòi là loại hình nghệ thuật có sự kết hợp sinh động, tự nhiên của âm nhạc, thơ ca, trình diễn, hội họa và văn học. Sinh hoạt bài chòi trở thành môi trường thực hành và sáng tạo nghệ thuật, là nơi bảo tồn vốn văn nghệ dân gian, phong cách trình diễn và các giá trị văn hoá vùng miền.

  Bài chòi về sau có thể trình diễn độc lập, anh/ chị hiệu đi các nơi để trình diễn lưu động. Họ thường biểu diễn trên một chiếc chiếu cói. Một anh/ chị hiệu có thể độc diễn nhiều vai, nhiều cảnh khác nhau. Họ hát về tình yêu quê hương đất nước, sự gắn kết cộng đồng, những bài học đạo đức. Lời thơ, câu hát được ngẫu hứng, ứng tác tại chỗ dựa theo tục ngữ, ca dao, hò vè.

  Một số địa phương hiện nay còn duy trì và tổ chức biểu diễn nghệ thuật bài chòi tương đối liên tục, thu hút đông đảo các tầng lớp nhân dân tham gia là làng Tùng Luật, làng Cổ Mỹ (xã Vĩnh Giang), làng Đơn Duệ (xã Vĩnh Hoà), khóm 5, khóm 6 (thị trấn Hồ Xá) của huyện Vĩnh Linh, làng Hà Thượng (thị trấn Gio Linh, huyện Gio Linh), làng Ngô Xá Tây (xã Triệu Trung, huyện Triệu Phong)...

  Với những giá trị văn hoá nghệ thuật và sức sống mạnh mẽ được cộng đồng cư dân miền Trung nói chung và Quảng Trị nói riêng gìn giữ, ngày 07/12/2017, UNESCO đã công nhận Nghệ thuật Bài chòi của 9 tỉnh, thành phố khu vực Trung bộ, trong đó có tỉnh Quảng Trị, là Di sản Văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại.

  Vì nhiều lí do, hò giã gạo, nghệ thuật bài chòi cũng như các loại hình nghệ thuật dân gian khác ngày càng bị mai một, ít được quan tâm, nhất là đối với thế hệ trẻ. Những năm gần đây, hò giã gạo và nghệ thuật bài chòi được tỉnh Quảng Trị quan tâm bảo tồn, tổ chức biểu diễn thường xuyên, định kì vào dịp chào năm mới và các ngày lễ như Lễ hội Thống nhất non sông tối 29 và 30/4, ngày Di sản Văn hoá Việt Nam 23/11... Hiện nay, đã có một số câu lạc bộ dân ca, câu lạc bộ bài chòi được thành lập và tổ chức nhiều hoạt động tích cực, sôi nổi như sưu tầm, sáng tác, biểu diễn kết hợp truyền dạy cho thế hệ trẻ như Câu lạc bộ Dân ca Sông Hiền, Câu lạc bộ Dân ca làng Tùng, Câu lạc bộ Dân ca thôn Đơn Duệ (huyện Vĩnh Linh), Câu lạc bộ Bài chòi làng Ngô Xá Tây (huyện Triệu Phong), Câu lạc bộ Dân ca, Câu lạc bộ Hò Như Lệ (thị xã Quảng Trị), Câu lạc bộ Dân ca tổ dân phố 9 – thị trấn Gio Linh; Câu lạc bộ Dân ca huyện Cam Lộ; Nhóm Dân ca làng Đại An Khê - huyện Hải Lăng... Đó là những việc làm có ý nghĩa thiết thực để bảo tồn, phát huy giá trị văn hoá đã được khẳng định của hò giã gạo và nghệ thuật bài chòi.

(Nguồn: Sưu Tầm)