Hò giã gạo

Hò là loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian hình thành trong lao động, phổ biến rộng rãi ở miền Trung và một số vùng ở miền Nam. Quảng Trị là địa phương lưu giữ rất nhiều điệu hò như: hò giã gạo, hò ru con, hò đưa linh, hò nện, hò chèo đò, hò tập chèo, hò kéo buồm, hò đẩy nôốc, hò mái nhì, hò mái ba, hò mái đẩy, hò mái duỗi, hò mái ô, hò đập bắp, hò đập đất, hò đẵn gỗ, hò kéo gỗ, hò bài thai, bài chòi, hò cấy lúa, hò xay lúa, hò ru em, hò hô dậy, hò hụi, hò khoan... Trong đó, hò giã gạo là điệu hò tiêu biểu, được nhiều người yêu thích.

Hò giã gạo hiện diện ở hầu khắp các làng quê Quảng Trị và có nhiều cách gọi khác như hò ân tình, hò đối đáp (hò đâm bắt). Hò giã gạo là điệu hò nảy sinh từ hoạt động xay lúa, giã gạo của người dân. Với âm hưởng rộn ràng, vui tươi, hò giã gạo giúp họ phần nào vơi bớt mệt nhọc, cổ vũ tinh thần lao động hăng say. Qua quá trình phát triển, hò giã gạo dần trở thành hình thức sinh hoạt mang tính nghệ thuật, giải trí và được mở rộng trong nhiều không gian khác với bối cảnh công chúng đông đảo, có ý nghĩa kết nối cộng đồng mạnh mẽ.

Trình tự một cuộc hò giã gạo thường thể hiện qua ba chặng chính sau (tương ứng với nội dung diễn xướng): chặng một: hò mở đầu (hò chào, hò mời); chặng hai: hò vào cuộc (hò đối đáp, hò đố, hò đâm bắt, hò ân tình); chặng ba: hò tạ từ (hò giã bạn).

Hò mở đầu nhằm mục đích mời gọi bạn hò vào cuộc hát và chào hỏi khán giả. Hò chào hỏi mang chức năng như lời thưa gởi, dạo đầu cho cuộc hò đối đáp. Lời chào mời có khi khách sáo, có khi tình tứ, có khi bông đùa.

Nữ: Rồi mùa ló khén rơm khô

Hôm nay ta mở hội hát hò cho vui

Xem trong tục ngữ đặt chơi

Đối qua đáp lại những lời gió trăng

Nam: Đứng ở xa cách ba cây sáo

Nghe giọng ai hò ôm áo ra đi

Xăm xăm bước tới hội ni để gặp nường

Hò vào cuộc là chặng hò chính với nhiều lối/ kiểu hò khác nhau, tuỳ thuộc vào chủ đề mà các bạn hò lựa chọn. Thông thường có các lối hò chính sau:

Hò ân tình, giao duyên: Với nội dung thể hiện tình yêu đôi lứa, tình cảm gia đình, đối nhân xử thế, lối hò ân tình, giao duyên thường nhẹ nhàng, sâu lắng.

Gái làng Mai gặp trai Phú Hội,

Như bắp trổ cờ được gội mưa dông.

Hỏi: Giả đò (giả vờ) mang bị đi xin

Hỏi người bạn cũ có nhìn ta không

Đáp: Dẫu mà áo rách tả tơi

Cách ba ngàn dặm, thấy bóng người cứ trông

Hò đâm bắt: Là lối hò phổ biến, mang lại không khí sôi động, vui vẻ, hấp dẫn bởi những câu hò trêu ghẹo, khiêu khích, châm chọc nhau thể hiện sự thông minh, hóm hỉnh của người hò. Dựa vào tính chất, nội dung, hò đâm bắt có nhiều dạng khác nhau như hò đố, hò đối, hò xấc, hò tục.

Nữ:       Bánh cả mâm răng kêu bánh ít

Trầu cả chợ răng gọi trầu không

Ai mà đối đặng làm chồng nữ nhi

Nam:    Chuối không đi Tây răng kêu chuối sứ

Cây không đi học răng gọi cây thông

Anh đà đối đặng em theo chồng về mau

Hò giã bạn là chặng kết thúc cuộc hò giã gạo, trai gái nói lời thề nguyện, hẹn hò, thể hiện sự quyến luyến, bịn rịn sau khi đã quen biết, hiểu nhau sau cuộc hò dài.

– Ra đi một bước đau lòng một bước

Ra đi hai bước đành nghĩ trước suy sau

Bấy lâu nay ý hợp tâm đầu

Răng chừ én Nam nhạn Bắc để rầu cho ai

– Bạn về ta nắm áo kéo tay

Bao nhiêu ân ngãi trả lại đây hãy về

– Chàng về thiếp dặn thêm câu

Ai kêu nỏ đứng ai trao trầu nỏ ăn

Với giá trị văn hoá lịch sử, vào tháng 02/2023, nghệ thuật trình diễn dân gian hò giã gạo Quảng Trị được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia.

(Nguồn: Sưu Tầm)